|

सार्थ ज्ञानेश्वरी  संपादक शंकर वामन दांडेकर 

श्री गणेशायन नमः ।ओम नमोजी आद्या । वेदप्रतिपाद्या । जय जय स्वसंवेद्या  आत्मारूपा  ।।१।।

[ओंकार हाच परमात्मा आहे असें कल्पून ज्ञानेश्वर महाराज येथे मंगल करतात]  हे सर्वांचे मूळ असणाऱ्या व 

वेदांच्या प्रतिपादनाचा विषय असणाऱ्या श्री ओंकारा तुला नमस्कार असो ; व स्वतःला स्वतः जाणण्यास योग्य 

असणाऱ्या आणि सर्वव्यापी अशा आत्मरुपी ओंकारा , तुला जय जयकार असो. 

 

देवा तूचि  गणेशु । सकलमतिप्रकाशु । म्हणे निवृत्तिदासु । अवाधारिजो जी ।।२।।

(वरील विशेषानी  युक्त अशा ) देवा सर्वांच्या बुद्धी चा प्रकाश जो गणेश, तो तूच आहेस . निवृत्तीनाथांचे शिष्य 

(ज्ञानेश्वर  महाराज ) म्हणतात , महाराज एका .

हे शब्धब्रह्म  अशेष । तेचि मूर्ती सुवेष । तेथ वर्णवपु निर्दोष । मिरवत असे ।।३।।

।।

सम्पूर्ण वेद हीच (त्या गणपतीची ) उत्तम सजविलेली मूर्ती आहे; आणि तिच्या ठिकाणी निर्दोष वर्णरुपी शरीराचे 

सौन्दर्य शोभून राहिले आहे .  

स्मृति तेचि अवयव  । देखा आंगिकभाव । तेथ लावण्याची ठेव । अर्थशोभा ।।४।।

 आता शरीराची ठेवणं पाहा (मन्वादिकांच्या ) स्मृति हेच त्याचे अवयव होत . या स्मृतीतील अर्थ सौन्दर्यानी 

(ते अवयव म्हणजे ) लावण्याची केवळ खाणच बनले आहेत . 

अष्टदश पुराणे । तिची मणिभूषणे । पदपद्धती खेवणे । प्रमेयरत्नांची ।। ५।। 

आठरा पुराणे हेच (त्यांच्या ) अंगावरील रत्नखचित अलंकार; त्यात प्रतिपादिलेली तत्वे हीच  रत्ने  व 

हीच शब्दांची छन्दोबद्ध  रचना  हीच त्यांची कोंदणे  होत  .. 

पदबंध नागर । तेचि रंगाथिले अंबर । जेथ साहित्य वाणे सपुर ।उजाळाचे ।।६।।  

उत्तम प्रकारची शब्दरचना (हेच त्या गणपतीच्या ) अंगावरील रंगविलेले वस्त्र आहे ;आणि त्या 

शब्दरचनेतील अलंकार हे त्या वस्त्राचे चकचकीत तलम  पोत आहे

देखा काव्यनाटका । जे निर्धारित सकौतुका । त्याची रुणझुणती क्षुद्रघंटिका । अर्थध्वनि ।।७।।

पाहा , कौतुकाने काव्यनाटका विषयी विचार केला असता ती काव्यनाटके (त्या गणपतीच्या)

पायातील क्षुद्र घागऱ्या असून त्या अर्थरूप आवाज रुणझुणत आहेत .. 

नाना प्रमेयांची परी । निपुणपणे पाहता कुसरी । दिसती उचित पदे माझारी रत्ने भली ।।८।।

त्यात प्रतिपादिलेली अनेक प्रकारची तत्वे व त्यातील कुशलता याचा बारकायीने विचार केला असता 

यांमध्येही उचित पदाची काही चांगली रत्ने आदळतात . 

                                                       

तेथ व्यासादिकांचिया मती । तेचि  मेखळा मिरवती । चोखाळपणे झळकती । पल्ल्वसॅडका ।।९।।

येथे व्यासादिकांची बुद्धि हीच कोणी (त्या गणपतीच्या ) कमरेला बांधलेली मेखला शोभत आहे व तिच्या 

पदराच्या दशा निर्दोष पणाने झळकत आहे . 

देखा षडदर्शने म्हणिपती । तेचि भुजांची आकृती । म्हणौनि विसंवादे धरिती आयुदे हाती ।।१०।।

पाहा , सहा शास्त्रे म्हणून जी म्हणतात , तेच गणपती चे सहा हात आणि म्हणून एकमेकांशी न मिळणारी 

मते हीच कोणी त्या हातात शस्त्रे आहेत . 

तरी तर्कू तोचि परशु । नीतिभेदु अंकुशु । वेदांतू तो महारसु| मोदकु मिरवे ।।११।।

(कानादशास्त्ररूपी) हातामध्ये अनुमानरूपी परशु आहे . (गौतमीयन्याय दर्शनरुपी ) हातात 

प्रमाणप्रमेयादि षोडश पदार्थाचा तत्वभेदरूपी अंकुश आहे. (व्यासकृत वेदान्तसूत्ररूपी) हातात 

ब्रह्मरसाने भरलेला ब्रह्मज्ञानरूपी मोदक शोभत आहे  

एके हाती दंतु । जो स्वभावता खंडितु । तो बौद्धमतसंकेतु । वार्तिकांचा ।।१२।।

बौद्धमताचें निदर्शन करणाऱ्या बौद्ध वार्तिकांनी प्रतिपादलेले बौद्धमत , हाच कोणी स्वभावात;

खंडित असलेला दांत तो (पतंजलदर्शनरूपी) एकासां  हातात धरला आहे. 

मग सहजे सत्कारवादु । तो पद्माकरु वरदु । धर्मप्रतिष्ठा तो सिद्धू । अभयहस्तु ।।१३।।

मग बौद्धाच्या (शून्यवादाचे खंडनझाल्यावर ) सहजचे (निरीश्वर सांख्याचा )सत्कारवाद  हाच 

(गणपतीचा) वर देणारा कमलासारखा हात होय  व (जेमिनीकृत धर्मसूत्रे) हा धर्माची सिद्धी 

करणारा व अभय देणारा (गणपतीचा) हात होय. 

देखा विवेकवंतु सुविमळु । तोचि शुंडादंडु सरळु| । जेथ परमानंदु केवळु । महासुखाचा|| १४।।

पाहा ,ज्या (गणपतीच्या) ठिकाणी सोलीव ब्रह्मसुखाचा निरतिशय आनंद हीच सरळ ,अति निर्मल 

व बऱ्यावाईटची निवड करण्यात समर्थ अशी लांब सोंड आहे . 

तरी संवादु तोचि दशनु  । जो समताशुभ्रवर्णु । देवो उन्मेष सू क्ष्मएक्षनु  विघ्नराजु  ।।१५।।

तर संवाद हाच दात असून  त्यातील पक्षरहितपणा हा त्या दातांचा पांढरा  रंग आहे ;ज्ञानरूप बारीक डोळे असलेला 

विघ्नांचा नियामक असा हा देव आहे . 

मज अवगमालिया दोनी । मीमांसाश्रवणस्थानी । बोधमदामृत मुनी । अलि सोविती ।।१६।।

पूर्वमीमांसा व उत्तर मीमांसा हि शास्त्रे हीच त्या (गणपती) दोन्ही कानाच्या ठिकाणी मला वाटतात व 

बोध हेच त्याचे मदरुपी अमृत असून मुनीरूपी भ्रमर त्याचे सेवन  करतात ..  

प्रमेयप्रवाल सुप्रभ । द्वैताद्वैत तेचि निकुंभ । सरिसें एकवटत इम --। मस्तकावरी ।।१७।।

वर सांगितलेल्या श्रुती स्मृत्यादिकांत प्रतिपादिलेली तत्वेहीच (गणपतीच्या) अंगावरील तेजदार पोवळी 

होत व द्वैत आणि अद्वैत मते हीच त्या गाजवदनाच्या मस्तकावरील गंडस्थळे असून, ती तुल्यबळाने 

तेथे एकत्र राहिली आहेत . 

उपरी दशोउपनिषदें । जिये उदारे ज्ञानमकरंदे । तिये कुसुम मुगुटीं सुगंधे । शोभती भली ।।१८।।

ज्ञानरूप मध देण्यात उदार असलेली ईशावास्यादि दशोउपनिषद सुगंधी फुले गंडस्थळावर असलेल्या मुगुटावर 

चांगली शोभतात . 

 आकार चरणयुगल । उकार उदर विशाल । मकार महामंडळ मस्तकाकारे ।।१९।।

 ओंकाराची प्रथम या  अकार मात्रा , हे (गणपतीचे) दोन पाय असून , दुसरी उकारमात्रा , हे त्याचे 

मोठे पोट आहे ; आणि तिसरी मकारमात्र हाच त्याचा मोठ्या वाटोळ्या मस्तकाचा आकार आहे. 

हे तिन्ही एकवटले । तेथे शब्धब्रह्म कवळले । ते मियाँ  गुरुकृपा  नेमिले । आदिबीज  ।।२०।।

ह्य तिन्ही मात्रा एकवटल्या म्हणजे त्यात संपूर्ण वेद कवटळला  जातो . त्या बीजरुप ओंकारूप  गणपतीला मी गुरुकृपेने  नमस्कार करतो  . 

आता अभिनव वाग्विलासिनी ।  जे  चातुर्यार्थकलाकामिनी । ते शारदा विश्वमोहिनी । नमस्कारिली मियाँ ।।२१।।

आता त्यानंतर जी वाणीची अपूर्व क्रीडा करणारी  असून , चातुर्य वागर्थ व कला याची देवता आहे व जिने सर्व जग  मोहून टाकले आहे, त्या सरस्वतीस मी नमस्कार करतो . 

मज हृदयीं सद्गुरू । जेणे तारिलो हा संसारपुरू । म्हणउनि विशेषे अत्यादरु  । विवेकवारी ।।२२।।

ज्यांनी मला या संसारपुरातून तारिले , ते सद्गुरू माझ्या हृदयात आहेत , म्हणुन माझे विवेकावर फार प्रेम आहे . 

म्हणौनि जाणतेनो गुरु भजिजे । तेणे कृतकार्य होईजे । जैसे मूळ सिंचन सहज ।शाखापल्लव संतोषती ।।२५।।

एवढ्याकरिता अहो  ज्ञाते पुरुषहो गुरूला भाजावे आणि त्या योगाने कृत्याकृत्य व्हावे . ज्या प्रमाणे झाडाच्या मुळांना पाणी  घातले असता अनायासे फांद्या व पाने यांना टवटवी येते. 

तेवीची ऐका आणिक एक । एथुनी शब्दश्री सच्चछाश्रिक  । आणि महाबोध कोवळीक । दुणावली ।।३४।।  

या च प्रमाणे  याची आणखि एक महति  एका . यापासूनच शब्दाच्या संपतीला  निर्दोष शास्त्रीयता आली व त्यामुळे 

ब्रह्मज्ञानाची मृदुता वाढली . 

ऐथ  चातुर्य शहाणे झाले । प्रमेय रुचीस आले । आणि सौभाग्य पोखले । सुखाचे एथ \\३५।।

येथे चतुरता शहाणी  झाली तत्वांना गोडी आली व सुखाचे ऐश्वर्य येथे पुष्ट झाले . 

जे अपेक्षिजे विरक्ती । सदा अनुभविजे संती । सोहंभावे पारंगती । रमिजे जेथ ।।५३।।

वैराग्यशील पुरुष ज्याची इछ्या  करतात , संत जे नेहमी अनुभवितात व सोहंभावनेने पार पावलेले जेथे रममाण 

होतात. 

जैसे शारदियेचे  चंद्रकळे । माजी अमृतकण कोवळे । ते वेंचिती मने मवाळे । चकोरतलगे ।।५६।।

ज्या प्रमाणे शरदऱ्हीतुच्या चंद्रकिरणातील अमृताचे कोमल कण चकोराची पिले मृदु मानाने वेचतात ..

 

तियापरी श्रोता । अनुभवावी हे कथा । अति हळुवारपण चित्ता । आणूनिया ।।५७।।

त्याप्रमाणे चित्त अगदी हळुवार करून ( वासनाने जाड्य काढून ) मग श्रोत्यांनी ही कथा अनुभवावी . 

हे शब्देविण संवादिजे । इंद्रिया नेणता भोगिजे । बोलाआदि झोंबिजे । प्रमेयासी ।।५८।।

हिची चर्चा शब्दावाचून करावी (मनातल्यामनात हीचा विचार करावा) , इंद्रियांना पत्ता लागू न देता हिचा उपभोग घ्यावा व हिच्यात प्रदीपदक शब्दांचा अगोदर त्यात सांगितलेल्या सिद्धांताचे आकलन करावे. 

जैसे भ्रमर परागु नेती । परी कमळदळे नेणती । तैसी परी आहे सेविती । ग्रंथी इये ।।५९।।

कमलातील पराग भुंगे घेऊन जातात , परंतु कमळाच्या पाकळ्यांना त्यांची खबरहि नसते ;या ग्रंथाचे सेवन 

करण्याची रीत तशी आहे ;

का आपुला ठावो न सांडितां । आलिंगिजे चंदू प्रगटता । हा अनुरागु भोगिता } कुमुदिनी जाणे ।।६०।।

किंवा चंद्र दिसू लागताच  चंद्राविकासी कमलिनी प्रफुल्ल होऊन , आपली जागा न सोडता त्याला आलिंगन देते ;

हे प्रेमसौख कसे भोगावे हे एक तिचे तिलाच ठाऊक . 

अहो अर्जुनाचिये पान्ति । जे परिसणया योग्य होती । तीही कृपाकरुनिया संती । अवधान द्यावे ।।६२।।

अहो,  अर्जुनाच्या पंक्तीला बसून ऐकण्याची ज्यांची योग्यता असेलं त्या 

संतांनी कृपाकरुन इकडे लक्ष द्यावे . 

हे सलगी म्या म्हणितले । चरणा लागोनी विनविले । प्रभू सखोल हृदय आपुले । म्हणउनिया  ।।६३।।

अहो महाराज आपले अंतःकरण सखोल आहेय म्हणून हे (वरील ओवीतील) विधान मी केवळ 

लडिवाळपणाने केले हे (वास्तविक) आपल्या पायाजवळ विनंती आहे.